ارزیابی ارتباطات سیمای سرزمین و پیش بینی کریدورهای مهاجرتی خرس سیاه بلوچی در زیستگاه های جنوب شرقی ایران
کامران الماسیه، محمد کابلی | گروه مهندسی طبیعت، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان، ملاثانی | گروه محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تهران، کرج
چنـد پارگی زیسـتگاه هـا در سـیمای سـرزمین، تبـدیل یـک لکـه زیستگاهی بزرگ به چند لکـه زیسـتگاهی کوچـک تـر و منـزوی است که درنتیجه تغییر یک زیستگاه در طول زمـان رخ مـی دهـد. فرایند چندپارگی زیستگاه ها می تواند منجر بـه از بـین رفـتن زیستگاه و ایجاد لکه های زیستگاهی کوچک تر و منزوی شود کـه این امر مهاجرت حیوانات را با مشکل مواجه میسازد.
حیوانات نیاز به جابجـایی در محـدوده گسـتره خانـه خـود به منظور جستجوی غذا، پناه و جفت دارند. همچنین، ممکن است به منظور یافتن زیستگاه های اشـغال نشـده و برقـراری جریـان ژن میان گروه های جمعیتـی بـه خـارج از محـدوده گسـتره خـانگی مهاجرت کنند. کریدور یک راه پیوسته باریک اسـت کـه بـه افراد گونه های حیات وحش این امکان را می دهد که در داخل آن بین دو لکه زیستگاهی جابجا شوند. درصورت عدم ارتبـاط زیستگاهی، این لکه های زیستگاهی ممکـن اسـت دچـار نـابودی شوند. مدلسازی ارتباطـات سـیمای سـرزمین بـا روش هـای مختلفی انجام می گیرد کـه مهـم تـرین آنهـا تحلیـل کمینـه هزینـه (Least cost analysis)، تئوری مدار (Circuit theory) و تحلیل های مرکزیت (analyses Centrality) هستند.
تئوری مدار یک روش بـه نسـبت جدیـد بـرای مـدل سـازی جریان ژن در سیمای سرزمین محسوب می شود که بر اســاس گشــت تصــادفی (Random walk) اســت و از اصــول مدارهای الکتریکی استفاده میکند. بدین ترتیب، جریـان (موجـود زنده) در میان گره های کانونی (Focal nodes) (نقاط یا لکـه هـای زیستگاهی) با درنظر گرفتن ولتاژ (احتمال سـفر موجـود زنـده) و مقاومــت (نفوذپــذیری زیســتگاه) حرکــت مــی کنــد. شناسایی الگوهای نفوذ و انتشار حیوانـات در سـیمای سـرزمین برای حفاظت گونه های گوشتخوار با گستره خانه بـزرگ و تـراکم جمعیتی کم، بسیار حائز اهمیت است.
گوشتخواران بزرگ جثه همچون خـرس هـا بـه دلیـل پـراکنش گسترده، انـدازه جمعیـت کـم و فشـار انسـانی دارای حساسـیت خاصی نسبت به چنـدپارگی و از دسـت رفـتن زیسـتگاه هسـتند. این گونه ها مانند چتر عمل کرده و برآورده شـدن نیازهـای آنها در گستره خانگی بزرگشان و ایجاد جمعیت های پایـدار آنهـا میتواند حمایت سـایر گونـه هـای پسـتاندار و حتـی دوزیسـتان، خزندگان، گیاهان و حشرات را فراهم کند.
خـرس سـیاه آسـیایی (Ursus thibetanus Cuvier, 1823) از خانواده Ursidae، 19 کشور آسـیایی را از ژاپـن تـا ایـران اشـغال می کند. زیستگاه های طبیعی این گونه در محـدوده پـراکنش وسیع خود به دلیل تخریب و تکه تکه شدن زیستگاه تحـت فشـار آشفتگی انسانی، کاهش یافته اسـت. زیرگونـه ایرانـی آن، که به خرس سیاه بلـوچی شـهرت دارد مطـابق لیسـت سـرخ IUCN ، یک زیرگونه به شدت در معرض انقراض (CR) است کـه در محدوده مناطق کوهستانی غرب پاکستان و جنوب شرق ایـران پراکنش دارد. به دلیل انقراض محلی این زیرگونـه در برخـی از زیستگاه های طبیعی آن در ایران و تخریب زیسـتگاه، تکه تکه شـدن و انـزوای زیسـتگاه هـای خـرس سـیاه بلـوچی در جنوب شرق ایران محرز شده است که این امر موجب شده است مطالعات مختلفی روی این گونه در محـدوده پـراکنش آن انجـام شود.
در مطالعه ای در شـرقی تـرین محـدوده پـراکنش خـرس سـیاه آسیایی، دوکو و همکاران به طراحی شـبکه بـوم شـناختی ایـن گونه در ژاپن با سه مدل توزیع به روشهای الگوریتم ژنتیکی بـرای پیش بینی متکی به قاعده (GARP)، بیشینه بـی نظمـی (MaxEnt) و مدل تعمیم یافته خطی (GLM) پرداختند. نتایج این پـژوهش نشـان داد که روش بیشینه بی نظمی با متغیرهای محیطی ارتفاع، فاصـله تا جاده های عریض و نقشه پوشش زمین بهترین مدل را ارائه کرد. در پژوهشی دیگر، دوکو و همکاران در مطالعه خـود بـه بررسـی لکه های زیستگاهی و کریدورهای بوم شناختی بالقوه برای این گونـه در دو جزیـره کشـور ژاپـن پرداختنـد. ایـن مطالعـه ارتبـاط بـالقوه جمعیت های محلی خرس سیاه در منـاطق مختلـف را نشـان داد و یک زیرجمعیت منزوی شناخته شد.
در غربـی تـرین محـدوده پـراکنش خـرس سـیاه آسـیایی، در پژوهشی الماسیه و همکاران چهار خوشـه بـا اولویـت بـالای حفاظتی برای خرس سیاه بلوچی معرفی کردنـد. ایـن خوشـه هـا، لکه های زیسـتگاهی نزدیـک بـه هـم بودنـد کـه بـا کریـدورهای زیستگاهی به روش کمینه هزینه به هـم اتصـال یافتـه بودنـد. ایـن مطالعه به دنبال آزمون صحت این خوشه ها بـه روش تئـوری مـدار است. بنابراین، این مطالعه با دو هدف: الف) مدلسـازی و تعیین کریدورها بین لکه های زیستگاهی خرس سیاه بلوچی در ایران بـا استفاده از روش تئوری مدار و مقایسـه آن بـا کریـدورهای روش کمینه هزینه و ب) شناسایی مناطق با پتانسیل بالای تراکم جریـان مهاجرت و همچنین لکه های زیستگاهی منزوی ایـن زیرگونـه در جنوب شرقی ایران انجام شد. به طـور حـتم، شناسـایی ارتباطـات سیمای سرزمین خرس سیاه بلوچی بین لکه های زیستگاهی بـرای مدیران حفاظت، امری ضروری تلقی می شود.